علی‌اکبر مدرس حکمی یزدیآقامیرزا علی‌اکبر حِکَمی یزدی معروف به حکیم الهی، استاد حکمت و عرفان قرن سیزدهم و چهاردهم است. ۱ - زندگینامهوی در حدود ۱۲۶۷ در یزد به دنیا آمد. پدرش ، میرزا ابوالحسن یزدی، از تاجران یزد بود. علی‌اکبر از اوان جوانی به کسب دانش علاقه‌مند شد. او در زادگاهش به تحصیل ادبیات و علوم پرداخت. ۱.۱ - اساتیدسپس به اصفهان رفت و نزد آقامحمدرضا قمشه‌ای اسفار ملاصدرا و شرح قیصری بر فصوص‌الحکم محیی‌الدین ابن‌عربی را خواند و از درس شرح منظومه جهانگیرخان قشقایی نیز بهره برد. [۱]
مرتضی مدرس گیلانی، منتخب معجم الحکماء، ج۱، ص۱۳، چاپ منوچهر صدوقی سها، تهران ۱۳۸۱ش.
[۲]
مصطفی محقق داماد، «نخبگان علم و عمل ایران:میرزا علی‌اکبر مدرس حکمی یزدی»، ج۱، ص۱۰۹، نامه فرهنگستان علوم، سال۳، ش ۳ (۱۳۷۵).
بعد از آن در تهران علوم معقول را از آقاعلی مدرس طهرانی و میرزاابوالحسن جلوه و ریاضیات را از میرزاحسین سبزواری فراگرفت.با آمدن آقامحمدرضا قمشه‌ای به تهران، بار دیگر شاگرد و استاد یکدیگر را یافتند. [۳]
مرتضی مدرس گیلانی، منتخب معجم الحکماء، ج۱، ص۱۲۳، چاپ منوچهر صدوقی سها، تهران ۱۳۸۱ش.
[۴]
منوچهر صدوقی‌سها، تاریخ حکماء و عرفای متأخر، ج۱، ص۴۵۴، تهران ۱۳۸۱ش.
[۵]
مصطفی محقق داماد، «نخبگان علم و عمل ایران:میرزا علی‌اکبر مدرس حکمی یزدی»، ج۱، ص۱۱۲، نامه فرهنگستان علوم، سال۳، ش ۳ (۱۳۷۵).
حکمی علوم منقول را از میرزاابوالقاسم نوری تهرانی و سیدصادق طباطبایی و میرزاحسن آشتیانی فراگرفت. [۶]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۳، ص۳۳۹.
[۷]
احمد امین، حیاتی، ج۸، ص۱۷۶، قاهره ۱۹۶۶.
۱.۲ - مقیم قمحکیم یزدی چندی قبل از وقایع مشروطه به قم رفت. [۸]
مرتضی مدرس گیلانی، منتخب معجم الحکماء، ج۱، ص۱۲۳، چاپ منوچهر صدوقی سها، تهران ۱۳۸۱ش.
[۹]
مصطفی محقق داماد، «نخبگان علم و عمل ایران:میرزا علی‌اکبر مدرس حکمی یزدی»، ج۱، ص۱۱۳، نامه فرهنگستان علوم، سال۳، ش ۳ (۱۳۷۵).
او در قم ازدواج کرد و تا پایان عمر در آن‌جا ماند [۱۰]
مصطفی محقق داماد، «نخبگان علم و عمل ایران:میرزا علی‌اکبر مدرس حکمی یزدی»، ج۱، ص۱۱۲، نامه فرهنگستان علوم، سال۳، ش ۳ (۱۳۷۵).
و به تدریس علوم عقلی و نقلی پرداخت. [۱۱]
مرتضی مدرس گیلانی، منتخب معجم الحکماء، ج۱، ص۱۴، چاپ منوچهر صدوقی سها، تهران ۱۳۸۱ش.
[۱۲]
مرتضی مدرس گیلانی، منتخب معجم الحکماء، ج۱، ص۱۶، چاپ منوچهر صدوقی سها، تهران ۱۳۸۱ش.
وی در قم، به هنگام بروز اختلاف میان مردم، یکی از مراجع رفع دعاوی بود، [۱۳]
مصطفی محقق داماد، «نخبگان علم و عمل ایران:میرزا علی‌اکبر مدرس حکمی یزدی»، ج۱، ص۱۱۵، نامه فرهنگستان علوم، سال۳، ش ۳ (۱۳۷۵).
اما ظاهراً مخالفان فلسفه و عرفان نظر خوشی به او نداشتند. [۱۴]
امام‌خمینی، صحیفه نور، ج۱۸، ص۷۹، ج ۱۸، تهران ۱۳۶۵ش.
۲ - شاگردانحکیم یزدی در تهران و قم، شاگردان بسیاری داشت که مشهورترین آنها عبارت بودند از:سیدکاظم عصار تهرانی، میرزااحمد آشتیانی، سیدمحمدتقی خوانساری، سیداحمد خوانساری، میرزاابوالحسن شعرانی، میرزاابوالحسن رفیعی قزوینی، امام خمینی، سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی و میرزاخلیل کمره‌ای. [۱۵]
مرتضی مدرس گیلانی، منتخب معجم الحکماء، ج۱، ص۱۲۳، چاپ منوچهر صدوقی سها، تهران ۱۳۸۱ش.
[۱۶]
محمد شریف‌رازی، گنجینه دانشمندان، ج۴، ص۴۹۲، تهران ۱۳۵۲۱۳۵۴ش.
[۱۷]
عبدالرحمان بن احمد جامی، الدرة الفاخرة فی تحقیق مذاهب الصوفیة و المتکلمین و الحکماء المتقدمین، ج۱، ص۶۶ ۶۷، چاپ نیکولا هیر و علی موسوی بهبهانی، تهران ۱۳۵۸ش.
[۱۸]
مرتضی مدرس گیلانی، منتخب معجم الحکماء، ج۱، ص۲۲۲۳، چاپ منوچهر صدوقی سها، تهران ۱۳۸۱ش.
۳ - توصیفاتحکیم یزدی را از مدرّسان شاخص فلسفه و عرفان عهد خویش دانسته‌اند. [۱۹]
عبدالرحمان بن احمد جامی، الدرة الفاخرة فی تحقیق مذاهب الصوفیة و المتکلمین و الحکماء المتقدمین، ج۱، ص۶۶، چاپ نیکولا هیر و علی موسوی بهبهانی، تهران ۱۳۵۸ش.
[۲۰]
محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، ج۱، ص۱۱۱، با حواشی حاج‌ملاهادی سبزواری، چاپ جلال‌الدین آشتیانی، قم ۱۳۸۶ش.
[۲۱]
احمد امین، حیاتی، ج۸، ص۱۷۶، قاهره ۱۹۶۶.
سیدجلال‌الدین آشتیانی، [۲۲]
محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، ج۱، ص۱۰۶، با حواشی حاج‌ملاهادی سبزواری، چاپ جلال‌الدین آشتیانی، قم ۱۳۸۶ش.
[۲۳]
محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، ج۱، ص۱۱۲، با حواشی حاج‌ملاهادی سبزواری، چاپ جلال‌الدین آشتیانی، قم ۱۳۸۶ش.
احاطه حکیم یزدی را در علوم ریاضی بیش از الهیات و علوم دیگر دانسته است.۴ - رابطه با بدیعالملکبرخی از اسناد به‌جا مانده از او، مبین علاقه وی به مسائل سیاسی و مشارکت در امور اجتماعی است. [۲۴]
مصطفی محقق داماد، «نخبگان علم و عمل ایران:میرزا علی‌اکبر مدرس حکمی یزدی»، ج۱، ص۱۱۵، نامه فرهنگستان علوم، سال۳، ش ۳ (۱۳۷۵).
وی با بدیع‌الملک میرزا عمادالدوله، حاکم یزد، مناسبات حسنه‌ای داشت و بدیع‌الملک خود را شاگرد حکیم دانسته است. [۲۵]
بدیع‌الملک میرزا عمادالدوله، حکمت عمادیه، ج۱، ص۱۱۸، در عبدالرحمان بن احمد جامی، الدرة الفاخرة فی تحقیق مذاهب الصوفیة و المتکلمین و الحکماء المتقدمین، چاپ نیکولا هیر و علی موسوی‌بهبهانی، تهران ۱۳۵۸ش.
بدیع‌الملک‌میرزا، رساله حکمت عمادیه را که شرح و ترجمه فارسی الدرّة الفاخرة عبدالرحمان جامی، و تقریر مطالب حکیم یزدی است تحریر کرد. [۲۶]
عبدالرحمان بن احمد جامی، الدرة الفاخرة فی تحقیق مذاهب الصوفیة و المتکلمین و الحکماء المتقدمین، ج۱، ص۶۶، چاپ نیکولا هیر و علی موسوی بهبهانی، تهران ۱۳۵۸ش.
[۲۷]
بدیع‌الملک میرزا عمادالدوله، حکمت عمادیه، ج۱، ص۱۱۸، در عبدالرحمان بن احمد جامی، الدرة الفاخرة فی تحقیق مذاهب الصوفیة و المتکلمین و الحکماء المتقدمین، چاپ نیکولا هیر و علی موسوی‌بهبهانی، تهران ۱۳۵۸ش.
[۲۸]
مصطفی محقق داماد، «نخبگان علم و عمل ایران:میرزا علی‌اکبر مدرس حکمی یزدی»، ج۱، ص۱۱۱۱۱۲، نامه فرهنگستان علوم، سال۳، ش ۳ (۱۳۷۵).
بدیع‌الملک میرزا، به گفته خود، [۲۹]
بدیع‌الملک میرزا عمادالدوله، عمادالحکمة:ترجمه و شرح فارسی کتاب مشاعر صدرالدین شیرازی، ص ۷۴۷۵، در محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، کتاب‌المشاعر، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۶۳ش.
رساله مشاعر ملاصدرا را نزد حکیم خواند.ترجمه فارسی مشاعر (تهران ۱۳۶۳ش) به نام بدیع‌الملک میرزا چاپ شده، اما او در مقدمه [۳۰]
بدیع‌الملک میرزا عمادالدوله، عمادالحکمة:ترجمه و شرح فارسی کتاب مشاعر صدرالدین شیرازی، ص ۷۵، در محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، کتاب‌المشاعر، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۶۳ش.
گفته که ضمن استفاده از بیانات حکیم یزدی، آنها را جمع و تحریر کرده و به نظر استادش رسانده و آن را عمادالحکمة نامیده است.۴.۱ - پرسش فلسفیهمچنین وی از حکیم چند پرسش فلسفی کرده که او به برخی از آنها پاسخ گفته است. [۳۱]
مصطفی محقق داماد، «نخبگان علم و عمل ایران:میرزا علی‌اکبر مدرس حکمی یزدی»، ج۱، ص۱۲۸۱۲۹، نامه فرهنگستان علوم، سال۳، ش ۳ (۱۳۷۵).
انگیزه طرح این پرسشها از حکیم یزدی، احتمالاً آن بوده که او بیش‌تر از دیگران با مسائل فلسفی غرب آشنا بوده است. [۳۲]
کریم مجتهدی، آشنایی ایرانیان با فلسفه‌های جدید غرب:مجموعه پژوهشی، ج۱، ص۲۷۰، تهران ۱۳۷۹ش.
به نظر مجتهدی، [۳۳]
کریم مجتهدی، آشنایی ایرانیان با فلسفه‌های جدید غرب:مجموعه پژوهشی، ج۱، ص۲۶۵، تهران ۱۳۷۹ش.
پرسشهای بدیع‌الملک میرزا از حکیم اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد و می‌توان آنها را کلیدی برای ورود به یکی از مقاطع تحول فکر در ایران و رویارویی ایرانیان با فلسفه جدید غرب دانست.۵ - وفاتحکیم یزدی در ۱۳۴۴ در قم درگذشت و در قبرستان شیخان دفن شد. [۳۴]
مرتضی مدرس گیلانی، منتخب معجم الحکماء، ج۱، ص۱۲۳، چاپ منوچهر صدوقی سها، تهران ۱۳۸۱ش.
فقیه و مؤسس حوزه علمیه قم ، حاج‌شیخ عبدالکریم حائری ، در آن روز، به احترام وی، درس را تعطیل کرد. [۳۵]
مرتضی مدرس گیلانی، منتخب معجم الحکماء، ج۱، ص۱۶، چاپ منوچهر صدوقی سها، تهران ۱۳۸۱ش.
۶ - آثارحکیم یزدی در اواخر عمر، به سبب بیماری ، نتوانست آثار خود را جمع‌آوری و چاپ کند، لذا برخی از آنها پس از مرگ او از میان رفت. [۳۶]
مرتضی مدرس گیلانی، منتخب معجم الحکماء، ج۱، ص۱۹، چاپ منوچهر صدوقی سها، تهران ۱۳۸۱ش.
قسمتی از آنچه باقی‌مانده با عنوان رسایل حِکْمیه، که همه به فارسی است، به اهتمام فرزند او، محمود حکمی یزدی، در ۱۳۶۵ش در تهران چاپ شده است.قسمتی دیگر نیز، که برخی از آنها به فارسی و برخی به عربی است، با عنوان مجموعه رسائل کلامی و فلسفی و ملل و نحل، با مقدمه غلامحسین ابراهیمی دینانی در ۱۳۷۴ش در تهران به چاپ رسیده است. رسایل حکمیه مشتمل است بر رساله بَدیعَة إلهیة فی بیان مفهوم الماهیة و الوجود که آن را برای بدیع‌الملک نوشته، شرح فارسی رساله مسأله وجود ملاعبدالرحمن جامی ، رساله معرفة‌النفس و معرفةالرب و رساله‌ای در هندسه با خط حکیم یزدی. از جمله آثاری که در مجموعه رسائل کلامی و فلسفی مندرج است، رساله حکمت متعالیه، رساله ملل و نحل، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم قیصری، و تعلیقات علی الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة است. حواشی بر شرح نهج‌البلاغه ابن‌ابی‌الحدید، شرح الشواهد الربوبیة ملاصدرا، تعلیقه بر شرح منظومه سبزواری از جمله آثار چاپ نشده وی است. [۳۷]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۳، ص۳۳۹.
[۳۸]
مصطفی محقق داماد، «نخبگان علم و عمل ایران:میرزا علی‌اکبر مدرس حکمی یزدی»، ج۱، ص۱۲۶، نامه فرهنگستان علوم، سال۳، ش ۳ (۱۳۷۵).
[۳۹]
منوچهر صدوقی‌سها، تاریخ حکماء و عرفای متأخر، ج۱، ص۱۷۵، تهران ۱۳۸۱ش.
حکیم شعر نیز می‌سرود و «تجلی» تخلص می‌کرد و نیز در نگارش انواع خط مهارت داشت. [۴۰]
مصطفی محقق داماد، «نخبگان علم و عمل ایران:میرزا علی‌اکبر مدرس حکمی یزدی»، ج۱، ص۱۲۶۱۲۸، نامه فرهنگستان علوم، سال۳، ش ۳ (۱۳۷۵).
۷ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه. (۲) امام‌خمینی، صحیفه نور، ج ۱۸، تهران ۱۳۶۵ش. (۳) احمد امین، حیاتی، قاهره ۱۹۶۶. (۴) بدیع‌الملک میرزا عمادالدوله، حکمت عمادیه، در عبدالرحمان بن احمد جامی، الدرة الفاخرة فی تحقیق مذاهب الصوفیة و المتکلمین و الحکماء المتقدمین، چاپ نیکولا هیر و علی موسوی‌بهبهانی، تهران ۱۳۵۸ش. (۵) بدیع‌الملک میرزا عمادالدوله، عمادالحکمة:ترجمه و شرح فارسی کتاب مشاعر صدرالدین شیرازی، در محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، کتاب‌المشاعر، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۶۳ش. (۶) عبدالرحمان بن احمد جامی، الدرة الفاخرة فی تحقیق مذاهب الصوفیة و المتکلمین و الحکماء المتقدمین، چاپ نیکولا هیر و علی موسوی‌بهبهانی، تهران ۱۳۵۸ش. (۷) محمد شریف‌رازی، گنجینه دانشمندان، تهران ۱۳۵۲۱۳۵۴ش. (۸) محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، با حواشی حاج‌ملاهادی سبزواری، چاپ جلال‌الدین آشتیانی، قم ۱۳۸۶ش. (۹) منوچهر صدوقی‌سها، تاریخ حکماء و عرفای متأخر، تهران ۱۳۸۱ش. (۱۰) کریم مجتهدی، آشنایی ایرانیان با فلسفه‌های جدید غرب:مجموعه پژوهشی، تهران ۱۳۷۹ش. (۱۱) مصطفی محقق داماد، «نخبگان علم و عمل ایران:میرزا علی‌اکبر مدرس حکمی یزدی»، نامه فرهنگستان علوم، سال۳، ش ۳ (۱۳۷۵). (۱۲) مرتضی مدرس گیلانی، منتخب معجم الحکماء، چاپ منوچهر صدوقی سها، تهران ۱۳۸۱ش. (۱۳) علی‌اکبر مدرس یزدی، رسائل حکمیّه، چاپ محمود حکمی یزدی، تهران ۱۳۷۲ش. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «آقامیرزاعلی‌اکبر مدرس‌حکمی‌یزدی»، شماره۶۳۹۱. رده‌های این صفحه : تراجم | درگذشتگان سده 14 (قمری) | علمای شیعه | علمای قرن چهاردهم | علمای قرن سیزدهم | علمای یزد | فلاسفه
|